چالش‌های تاریخی تک‌نرخی‌سازی ارز
تلاش‌های متعدد دولت‌های گذشته برای یکسان‌سازی نرخ ارز با شکست مواجه شده است. این تلاش‌ها نه‌تنها به هدف خود نرسیده‌اند، بلکه اغلب به افزایش شکاف بین نرخ رسمی و آزاد و جهش‌های قیمتی منجر شده‌اند. اقتصاددانان به اتفاق معتقدند که تعدد نرخ‌های ارز به نفع اقتصاد نیست، اما تجربه نشان داده که سیاست‌های اجرا‌شده نتوانسته‌اند به ثبات ارزی دست یابند.

اظهارات وزیر جدید اقتصاد درباره تک‌نرخی‌سازی
سیدعلی مدنی‌زاده، وزیر اقتصاد دولت چهاردهم، روز گذشته در جلسه شورای گفت‌وگوی دولت و بخش خصوصی، اصلاح قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز را پیش‌نیاز حرکت به سمت تک‌نرخی‌سازی ارز عنوان کرد. او تأکید کرد که هدفش ایجاد یک بازار ارز با نرخ واحد و مدیریت شناور توسط بانک مرکزی است تا از جهش‌های ناگهانی نرخ ارز جلوگیری شود و اقتصاد به ثبات برسد.

تجربه‌های ناکام پیشین در دولت‌های اخیر
وزرای اقتصاد در دولت‌های سیزدهم و چهاردهم نیز پیش‌تر وعده تک‌نرخی‌سازی ارز را داده بودند، اما این تلاش‌ها نتیجه‌ای جز افزایش نرخ رسمی و بازگشت شکاف بین نرخ رسمی و آزاد نداشتند. عبدالناصر همتی، وزیر اقتصاد دولت چهاردهم، در دی‌ماه 1403 بر لزوم تک‌نرخی‌سازی و مدیریت شناور ارز تأکید کرده بود. همچنین، سید احسان خاندوزی، وزیر اقتصاد دولت سیزدهم، در اسفند 1402 چندنرخی بودن ارز را عامل رانت، فساد و مشکلات صادراتی دانسته و نرخ بازار آزاد را به رسمیت نشناخته بود. با این حال، هیچ‌یک از این سیاست‌ها به نتیجه مطلوب نرسید.

ناکامی‌های عملیاتی در تک‌نرخی‌سازی
در دولت چهاردهم، تلاش برای تک‌نرخی‌سازی با ایجاد بازار توافقی و تعیین نرخ حدود 65 هزار تومان همراه بود، اما این اقدام نیز به بازگشت شکاف 25 تا 30 درصدی بین نرخ رسمی و آزاد منجر شد. پیش از این، نرخ رسمی حدود 47 هزار تومان و نرخ بازار آزاد در محدوده 62 تا 63 هزار تومان بود. در دولت سیزدهم نیز حذف ارز 4200 تومانی و تلاش برای یکسان‌سازی نرخ ارز در حدود 25 هزار تومان با جهش سریع نرخ غیررسمی و شکست پروژه همراه شد.

دلایل تکرار شکست در تک‌نرخی‌سازی
چرا تلاش‌های مکرر برای یکسان‌سازی نرخ ارز ناکام می‌ماند؟ مدافعان افزایش نرخ رسمی معتقدند که این اقدام با نزدیک کردن نرخ رسمی به نرخ آزاد، انگیزه صادرکنندگان برای عرضه ارز در سامانه‌های رسمی را افزایش می‌دهد و بازار به تعادل می‌رسد. اما تجربه نشان داده که این استدلال در عمل موفق نیست. تقاضاهای غیرمولد مانند قاچاق کالا، فرار سرمایه، سفته‌بازی و پول داغ در بازار غیررسمی، نرخ ارز را به‌طور مداوم بالا می‌برند. صادرکنندگان غیرنفتی به دلیل ریسک بالا ترجیح می‌دهند ارز خود را در سامانه‌های رسمی عرضه کنند، اما فعالان غیررسمی با نقدینگی بیشتر نرخ‌های بالاتری پیشنهاد می‌دهند و شکاف نرخ‌ها دوباره بازمی‌گردد.

چرخه معیوب و سراب یکسان‌سازی
تا زمانی که نرخ رسمی به نرخ بازار آزاد نزدیک می‌شود، بازار غیررسمی با هر شوک جدیدی دوباره فاصله می‌گیرد. این چرخه معیوب، تک‌نرخی‌سازی را به هدفی دست‌نیافتنی تبدیل کرده است. بدون اصلاحات ساختاری و نهادی برای ایجاد یک بازار شفاف و کارآمد ارز و مهار تقاضاهای غیرمولد، تلاش برای تک‌نرخی‌سازی تنها به گران‌تر شدن نرخ رسمی منجر می‌شود، بدون آنکه ثبات یا عدالت اقتصادی را به دنبال داشته باشد./تسنیم