شفافیت یکی از اصول لازم و ضروری برای تحقق «حکمرانی خوب» است.شفافیت حاکمیت قانون،پاسخگویی،مشارکت،عدالت و شکل گیری وفاق عمومی را نیز به دنبال خواهد داشت که از دیگر اصول حکمرانی خوب هستند.
بر طبق ماده ۱۹اعلامیه جهانی حقوق بشر و ماده ۱۹ میثاق بین المللی مدنی سیاسی دسترسی به اطلاعات از حقوق اساسی بشر شناخته شده است در ایران نیز «قانونانتشار و دسترسی آزاد اطلاعات» در راستای شفافیت، حق هر ایرانی در دسترسی به اطلاعات عمومی را به رسمیت شناخته است و موسسات عمومی را مکلف به در دسترس قرار دادن اطلاعات به مردم کرده است.
علمای لغت در معنای شفاف چنین گفتهاند که چیزی باشد که از بیرون او آنچه درون باشد بتوان دید و از درون او آنچه بیرون باشد بتوان دید و به لحاظ اصطلاحی شفافیت در ارائه و دریافت اطلاعات مورد توجه قرار میگیرد.در سیاست شفافیت به معنای آگاهی شهروندان از عملکرد حکومت بهوسیله اطلاعاتی است که خود حکومت ارائه میکند.به عبارتی شفافیت ارائه اطلاعات توسط نهادهای حکومت برای آگاهی مردم است.ﻣﻘﺎﻣـﺎﺕ دﻭﻟـتی دﺭ ﻫﻤـﻪ ﺟـﺎی دنیا، ﺣﺘـﻲ ﻣﻘﺎﻣـﺎﺕ ﺻـﺎدﻕ دﺭ دموکراسیهای ریشهدار نیز ﻣﻲﻛﻮﺷﻨﺪ ﺍﺯ ﻧﻈﺎﺭﺕ ﺑﮕﺮﻳﺰﻧﺪ ولی این واقعیت است که دیگر نمی توان با گروهی از نخبگان و پشت درهای بسته کشورها را اداره کرد.
هدف از شفافیت پاسخگویی دولت در قبال سیاستها و عملکردهایش است .در یک فضای شفاف است که اعتماد مردم به حکومت شکل می گیرد،حاکمیت مردم محقق شده و حقوق ملت رعایت میشود و در مقابل آن در یک فضای غیرشفاف اعتماد بهطور جدی خدشه دار می شود و همدلی دولت و ملت تحقق نمییابد. احترام به آزادی بیان،وجود رسانههای آزاد و مستقل،آزادی تاسیس و فعالیت جوامع مدنی و مشارکت مردم در تصمیم گیریها از لوازم یک جامعه شفاف است. حال باید دید در همه پرسی وانتخابات به عنوان یکی از امور مهمی که حکومت به دنبال آن مشروعیت را یدک خواهد کشید شفافیت چه جایگاهی باید داشته باشد. انتخابات نمود بارز دموکراسی است و شفافیت در آن به معنای ارتقای درجه دموکراسیاست. بهطوریکه میتوان گفت هرچه درجه شفافیت در انتخابات افزایش یابد، با بهوجودآمدن پاسخگویی حکومت در برابر مردم که صاحب اصلی حکومت هستند دموکراسی نیز پیشرفت خواهد کرد. انتخابات سازوکاری برای تحقق مشارکت سیاسی و اعمال اراده مردم در شکل گیری حکومت و نهادهای آن است چرا که به اعتقاد قانون اساسی خداوند انسان را بر سرنوشت اجتماعی خویش حاکم ساخته است بنابراین، انتخابات در صورتی به معنای واقعی کلمه نقش خود را ایفا میکندو انسان بر سرنوشت خود حاکم خواهد بود که اراده و خواست اکثریت مردم را در اداره کشور بروز داده باشد و این مهم در صورتی امکانپذیر است که روند و نتیجه انتخابات صرفا بر طبق خواست و اراده مردم باشد.
برای رعایت این مهم و اطمینان مردم از رعایت آن، انتخابات باید شفاف باشد . شفافیت جزو حقوق سیاسی مردم به شمار می رود لذا در این حیطه باید کل فرآیند انتخابات، شفاف و اطلاعات آن در دسترس عموم باشد و مقابله با شفافیت چیزی جز احتمال وجود تفکری غیرمنطقی مبنی بر محرمانه بودن،امنیتی بودن یا مجوزی تلویحی بر بروز فساد را به ذهن متبادر نمیکند که گفتهاند آنرا که حساب پاک است از محاسبه چه باک است.
در این بین به اختصار،عواملی را که میتوانند در شفافیت انتخابات نقشی موثر ایفا کنند بر میشماریم.
شفافیت قوانین
قوانین انتخابات باید ساده ،روشن و قابل فهم باشد بهطوریکه نامزد انتخابات کامل و واضح حقوق خود را از زمان ثبت نام تا پس از انتخابات بشناسد و بتواند وضعیت خود را به آسانی ارزیابی نماید و اطمینان حاصل کند که قانون وضعیت او را تعیین کرده نه اعمال سلایق. از طرفی انتخاب کننده نیز باید شرایط مشابهی داشته باشد. همچنین قانون موضوعه در این خصوص نباید قابلیت تفسیرهای گوناگون را داشته باشد که منجر به سوءاستفاده از آن شود.
شفافیت اجرایی
عملیات اجرایی انتخابات از ثبت نام نامزد انتخابات گرفته تا استعلام های مربوطه و بررسی صلاحیت، اخذ رای ،شمارش آرا،میزان آرای هر حوزه انتخاباتی به تفکیک و تجمیع باید روشن و شفاف و قابل دسترسی برای عموم باشد. استفاده از صندوقهای رای شفاف گامی مثبت در این راستاست و چه خوب است که حوزه های اخذ رای،فرمانداری ها و ستاد انتخابات وزارت کشور و… مجهز به دوربین باشند و عملیات اجرایی بهصورت برخط (آنلاین) و ضبط شده در اختیار شهروندان قرار گیرد تا بتوانند با استفاده از شفافیت از حق خود مراقبت نمایند.
شفافیت نظارتی
در «حکمرانی خوب» نظارت برانتخابات نیز باید شفاف باشد این نظارت شامل نظارت سیاسی و نظارت قضایی خواهد بود.نظارت سیاسی توسط شورای نگهبان و نظارت قضایی توسط دادگاههای دادگستری است.این موضوع از تایید یا رد صلاحیت نامزد انتخابات گرفته تا تایید یا ابطال صندوقهای رای و تایید یا ابطال کل انتخابات را در بر میگیرد.
شفافیت مالی
نظارت بر هزینههای تبلیغاتی نامزدهای انتخابات باید بهصورت دقیق صورت بگیرد چه نامزد تحت عنوان مستقل در انتخابات شرکت جسته و چه تحت یک لیست حزبی یا گروهی قرار گرفته باشد. نامزدهای انتخابات ، حزبها و گروهها باید منشأ و منابع مالی و مقدار وجه دریافتی خود را از حامیان مالی بهطور رسمی و شفاف به نهادهای اجرایی و نظارتی انتخابات اعلام کنند. این شفافیت باعث می شود مردم بتوانند وضعیت نماینده را در آینده برای خود ترسیم کنند که باتوجه به اینکه نامزد انتخاباتی وامدار چه اشخاصی است در آینده و پس از کسب قدرت چه رفتار سیاسی و اقتصادی به نفع آنها انجام خواهد داد. بدون شک لایحه شفاف سازی هزینههای تبلیغات انتخابات گام موثری برای شفافیت مالی است و در صورت تصویب و اجرای صحیح، راه اصحاب پول های نامشروع را به کسب قدرت خواهد بست.باید توجه داشت که وضع قانون در راستای شفافیت میتواند از این فراتر رود و شفافیت موجود در موارد اجرایی و نظارتی توسعه یابد. خلاصه اینکه شفافیت در همه ارکان و نهادهای حکومت امری مهم در راستای ارتقای حکمرانی خوب و دموکراسی است و اهمیت آن در انتخابات به لحاظ اعطای مشروعیت به حکومتها صدچندان است که امید می رود گامهای بلندتر و موثرتری در این خصوص برداشته شود.َ
نویسنده: سید مجید دیانت/ مدرس دانشگاه، دانشجوی دکتری حقوق عمومی
منبع: روزنامه قانون