دولت افغانستان بنا دارد فاز دوم سد کجکی را ـ که بخشی از پروژه سدسازی این کشور بر سر رود هیرمند است ـ با همکاری دولت ترکیه نهایی کند. احداث این سد ظرفیت کنونی سد کجکی را از ۱٫۲ میلیارد متر مکعب به ۲٫۳۴ میلیارد متر مکعب افزایش خواهد داد تا بر این اساس اندک امیدهای باقی مانده برای احیای تالاب هامون و منطقه سیستان ایران نیز از بین برود.
به گزارش «تابناک»؛ اوایل مهرماه سال جاری، خبری در رسانه های جهانی منتشر شد که در ایران کمتر مورد توجه قرار گرفت. بر اساس این خبر وزارت انرژی و آب افغانستان در تعاملی سه جانبه با کشورهای آمریکا و ترکیه، قرارداد اجرایی فاز دوم سد کجکی را امضا کرد؛ قراردادی که بر اساس آن ذخیره آب این سد از ۱٫۲ میلیارد متر مکعب به ۲٫۳۴ میلیارد متر مکعب افزایش خواهد یافت و تولید برق این سد از ۵۰ مگاوات به ۱۵۲ مگاوات خواهد رسید.
البته این همه جزئیات خبر احداث فاز دوم سد کجکی نیست و بر اساس مفاد قرارداد سه جانبه امضا شده، گویا قرار است طرف های ترکیه ای و آمریکایی هزینه بیش از ۲۰۰ میلیون دلاری احداث سد مذکور را تقبل کنند و دیگر اینکه تکمیل این پروژه سبب می شود به زمین های زیر کشت افغانستان بیش از ۱۰۰ هزار هکتار اضافه شود.
در رابطه با اهمیت و نگرانی های احداث این سد برای ایران توضیح اینکه پس از سال ها درگیری و اختلاف میان طرف ایرانی و افغانستانی بر سر میزان حقابه ایران از رود هیرمند در نهایت سال ۱۳۵۱ میان حکومت های دو طرف توافقی امضا و بنا بر آن طرف افغانی متعهد شد در هر ثانیه ۲۶ مترمکعب آب (معادل ۸۵۰ میلیون مترمکعب در سال) به منطقه سیستان و دریاچه هامون ایران اختصاص دهد. البته آنها پیشتر نیز متعهد شده بودند، هرگز بر سر رود هیرمند کانال جدیدی احداث نکنند و از لایروبی کانال های موجود نیز بپرهیزند.
جدا از اینکه سال هاست مقامات محلی استان سیستان بلوچستان مدعی هستند دولت افغانستان از عمل به تعهدات سال ۱۳۵۱ خود و پرداخت اندک حقابه ایران نیز امتناع می کند، نکته تاریخی دیگر آنکه در زمان ترسیم مرزهای سیاسی ایران و افغانستان در قرن ۱۹ میلادی، «گلد اسمیت» کارشناس بریتانیایی عمداً مرزهای ترسیمی را به گونه ای طراحی کرد که حجم بالای آب های سطحی در خاک افغانستان و حجم بالای اراضی حاصلخیز در خاک ایران قرار بگیرد تا با این اقدام سبب شود، مشکلات و درگیری های میان دو کشور پایدار بماند.
بر اساس بهانه هایی که تاکنون دولت افغانستان برای نپرداختن حقابه اندک ایران آورده، آنها مدعی هستند خشکسالی های اخیر، امکان اجرای قرار داد ۱۳۵۱ را به آنها نمی دهد؛ اما اکنون و در زمانی که دولت افغانستان در یک اقدام عملیاتی به اجرای فاز دوم سد کجکی روی آورد، سإال و ابهام مطرح اینکه مگر حوضه آبریز هامون و رود هیرمند گرفتار خشکسالی نبود و مگر نه اینکه زمین های حاصلخیز و قابل کشت حوضه آبریز هامون در خاک ایران قرار دارند؛ پس معنای اجرای فاز دوم سد کجکی و علاقه دولت افغانستان به نگهداشت همه آبهای سطحی در خاک خودش و نقض پیمان نامه های فی مابینش چیست؟
هیچ کشوری حق ندارد بر سر رودهای مشترک به صورت خودسرانه دخل و تصرف کند
در این رابطه «دکتر غلامعلی خمر»، عضو هیأت علمی دانشگاه زابل به «تابناک» گفت: بر اساس معاهدات بین المللی هیچ کشوری حق ندارد بر سر رودهای مشترک، خودسرانه دخل و تصرف کند، مگر اینکه اجازه کشور پایین دست را حاصل کند. افغانستان چون به کنوانسیون های بین المللی پایبند نیست، احداث این سد را در دستور کار قرار داده است. به نظرم لازم است دستگاه دیپلماسی ایران وارد عمل شود، متأسفانه من نشنیدم که مسئولان ما نسبت به این اقدام دولت افغانستان واکنش نشان دهند.
استاد دانشگاه زابل در مورد خسارات اجرای این طرح و راهکارهای آن نیز ادامه داد: در مورد آسیب های احداث سد کجکی ۲ باید بگویم، این طرح به قدری خطرناک است که حتی ایالت های پایین دست خود افغانستان که همرز ایران هستند نیز آسیب جدی خواهند دید و خسارات این طرح دامنش خودشان را هم خواهد گرفت؛ اما بیشترین آسیب را حوضه آبریز پایین دست در کشور ما خواهد دید که در حال حاضر حتی اندک حقابه آن را هم نمی دهند. من فکر می کنم باید به این بهانه با آنها وارد مذاکره شویم و ضمن برطرف کردن خطرات کنونی، قرارداد مصیبت با رژیم گذشته را نیز تغییر دهیم.
ترکیه به دنبال این است که از آب گل آلود ماهی بگیرد
خمر در مورد نقش و انگیزه ترکیه از احداث این سد نیز گفت: ماهیت جغرافیایی ترکیه ایجاب می کند که هیچ موقع یک استراتژی کامل نداشته باشد. ترکیه کشور بین راهی است و از خودش چیزی ندارد. تنها مزیت این کشور موقعیت جغرافیایی اش است که باعث شده یک حالت گلوگاه داشته باشد. ترکیه در هر مسئله منطقه ای بسیار منافقانه برخورد می کند و لذا نمی شود روی سیاست های ترکیه حساب ویژه باز کرد. به نظر من آنها به دنبال این هستند که از آب گل آلود ماهی بگیرند.
در رابطه با حجم خسارت های سدکجکی ۲ که در آینده نزدیک و در میان بی توجهی مسئولان گریبانگیر شرق ایران خواهد شد، «مهندس محمد درویش» مدیرکل مشارکت های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست به «تابناک» گفت: سد کجکی ۲ اگر تاکنون نیز ساخته نشد به دلیل نا امنی های افعانستان بود که به نفع ایران تمام شد، وگرنه خیلی زودتر این سد ساخته می شد و وضعیت سیستان و تالاب هامون شرایط بسیار بدتری نسبت به شرایط کنونی داشت.
درویش ادامه داد: بر اساس قرار داد ۱۳۵۱ ایران و افغانستان، مقرر شد در هر ثانیه ۲۶متر مکعب آب معادل ۸۵۰ میلیون مترمکعب آب سالیانه به ایران پرداخت شود که ایرانی ها همواره به این حجم اندک نیز اعتراض داشتتند. حالا اگر ظرفیت سد کجکی افغانستان دو برابر شود، مشکلات زیست محیطی سیستان ایران افزایش خواهد یافت.
وزارت نیروی ما نمی تواند به همتای افغانی معترض شود
مدیر کل سازمان حفاظت محیط زیست در مورد واکنش ایران به این اقدام گفت: وزارت نیروی ما نمی تواند به همتای افغانی معترض شود، چون وزارت نیروی ما نیز در غرب کشور اقدامات مشابهی انجام می دهد. وقتی ما خودمان چنین کارهایی کرده و آبهای مرزی را مهار می کنیم، نمی توانیم از کشورهای همسایه بخواهیم چنین کاری را نکنند.
ما باید یک روند اخلاقی را در پیش بگیریم که البته یک روند محیط زیستی نیز خواهد بود؛ روندی که نیاز به خردمندی دارد و سبب می شود، به خاطر منافع محیط زیستی که می تواند توسعه پایدار را به همراه داشته باشد، برخی منافع منطقه ای را در نظر نگیریم.
درویش در پایان ضمن اشاره به هدف ترکیه از مشارکت در این طرح اضافه کرد: هدف دولت ترکیه مشخص است. آنها به خاطر منافع اقتصادی این کار را می کند. این کم کاری های ماست که سبب می شود خسارت های محیط زیستی و تنش های اجتماعی جبران ناپذیری به کشور وارد بشود. به نظرم دولت ایران باید به سرعت وارد عمل شود و به طرف افغانستانی بگوید، حاضر است برق لازم را برایش تأمین بکند و به ازای برقی که تأمین می کند، از آنها حقابه دریافت کند.
